शेयर बजारमा पहिलो ट्रेड र विश्वव्यापी वित्तीय क्रान्ति

नेपाली शेयर न्यूज/ शेयर बजार आजको विश्व आर्थिक प्रणालीको एक महत्वपूर्ण आधार हो। ठूलो–ठूलो व्यवसायदेखि लिएर सामान्य लगानीकर्तासम्म सबैको ध्यान आकर्षित गर्ने बजार प्रणालीको इतिहास करिब चार सय वर्ष पुरानो छ। विश्वको पहिलो शेयर बजार नेदरल्याण्ड्सको राजधानी आम्स्टर्डाममा सन् १६०२ मा सुरु भएको थियो। यस घटनालाई आधुनिक शेयर बजारको जन्मसँग जोडेर व्याख्या गर्ने गरिन्छ।

सो अवधिमा सुरु गरिएको बजार केवल स्थानीय स्तरमा सीमित थिएन, तर अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारलाई सहज बनाउन बनाइएको ठूलो आर्थिक परियोजनाको मुख्य आधार थियो। नेदरल्याण्ड्स त्यतिबेला नौसेना शक्ति, व्यापारिक क्षमता र उपनिवेश विस्तारमा सक्रिय राष्ट्र मानिन्थ्यो। यही परिवेशले नयाँ प्रकारको वित्तीय प्रणाली आवश्यक भएको महसुस गरायो। त्यसका लागि स्थापित Dutch East India Company (VOC) ले पहिलोपटक सर्वसाधारणलाई लगानीकर्ता बनायो। यी शेयरहरू खरिद गर्नेहरू कम्पनीका साझेदार बन्थे र व्यवसायबाट आएको नाफामा सहभागी हुने अवसर पाउँथे।

VOC ले एशिया र युरोपबीच मसला, चिया, चिनी, धातु लगायतका सामान व्यापार गर्थ्यो। यसका लागि ठूलो रकम, जहाज, जनशक्ति र दीर्घकालीन योजना आवश्यक पर्थ्यो। एउटा व्यक्ति वा केही व्यापारी समूहले यति ठूलो व्यापारिक जोखिम लिन नसक्ने अवस्था बन्यो। यही कारण शेयर बिक्रीमार्फत पूँजी संकलन गर्ने अवधारणा जन्मियो। सर्वसाधारणबाट उठाइएको रकम जहाज निर्माणदेखि लिएर व्यापारिक साझेदारी निर्माण गर्न प्रयोग गरियो। यसले निजी लगानीलाई सार्वजनिक बनाउँदै ठूलो परिमाणमा व्यवसाय विस्तार गर्ने सम्भावना बढायो।

शेयर बजार सुरु हुनासाथ व्यापारिक गतिविधिमा व्यापक परिवर्तन आएको इतिहासकारहरू बताउँछन्। VOC ले लगानीकर्तालाई नियमित लाभांश प्रदान गर्‍यो, जसले पूँजी लगानीको अवधारणालाई आकर्षक बनायो। यसले नागरिकमा उद्योग र व्यापारबाट प्रत्यक्ष नाफा कमाउने मनोविज्ञान जागरुक बनायो। परिणामस्वरूप VOC को शेयर खरिद–बिक्री गर्ने र नाफा कमाउने सोच आम नागरिकबीच फैलिन थाल्यो। यसक्रममा बजारमा शेयर मूल्य घटबढ हुन थाल्यो, जसले आम्स्टर्डाम बजारलाई व्यापारिक क्रियाकलाप मात्र होइन, आर्थिक अटकल र मूल्य निर्धारणको केन्द्र बनायो।

यस अवधिमा विश्वका विभिन्न देशका व्यापारी, लगानीकर्ता र नीति निर्माता आम्स्टर्डामको शेयर बजारलाई अध्ययन र अवलोकन गर्न पुगे। VOC को सफलतापछि अन्य देशहरूले पनि सार्वजनिक रूपमा पूँजी संकलन गर्ने अभ्यास सुरु गरे। प्रारम्भिक चरणमा यो प्रणाली मुख्यतया व्यापार, जहाज सञ्चालन र उपनिवेश विस्तारमा केन्द्रित भए तापनि पछि उद्योग, रेल सेवा, बैंकिङ र निर्माण क्षेत्रमा फैलियो।

आम्स्टर्डाममा पहिलो शेयर बजार स्थापना हुनु केवल आर्थिक नवप्रवर्तन मात्र थिएन, यो राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनको उत्प्रेरक पनि बन्यो। सर्वसाधारणले पहिलोपटक ठूलो व्यवसायमा आफूलाई सहभागी बनाउन पाउनु, आर्थिक लोकतान्त्रिकरणको संकेत थियो। पूँजीवादी प्रणालीको बीउ यहीँ रोपिएको विश्वास गरिन्छ।

आधुनिक अर्थशास्त्रीहरूको भनाइमा सन् १६०२ मा सुरु भएको शेयर बजार मानिसको कल्पनाशक्ति, जोखिम–लिने संस्कार र नाफा कमाउने क्षमताको परिणाम थियो। यसले पूँजीको पहुँच सीमित वर्गबाट सर्वसाधारणसम्म पुर्‍यायो। लगानीकर्ताले आफ्नो पूँजी कम्पनीलाई सुम्पिएपछि कम्पनीले त्यसलाई व्यापारमा रूपान्तरण गर्‍यो र नाफा बाँड्यो। यसले "आर्थिक अवसर सबका लागि" भन्ने अवधारणा जन्मायो।

VOCको व्यापारिक विस्तारसँगै शेयर बजारको प्रभाव विश्वव्यापी बन्यो। आज विश्वमा हजारौं बजार सञ्चालनमा छन्। तिनीहरूले दिनहुँ ट्रिलियन डलरको कारोबार गर्छन्। कम्पनीहरू पूँजी संकलन गर्न शेयर जारी गर्छन्, लगानीकर्ताले राम्रो प्रतिफलको अपेक्षामा पैसा लगाउँछन् र बजार मूल्य घटबढसँगै जोखिम तथा अवसर दुवै पैदा हुन्छ।

युटोपियन रूपमा सुरु गरिएको यो प्रणाली केही समयपछि आर्थिक लाभसंग जोडियो। बजारमा प्रतिस्पर्धा, सट्टेबाजी, जोखिम व्यवस्थापन र लगानी मनोविज्ञानको विकास भयो। यसले विश्व आर्थिक संरचनालाई गहिरो प्रभाव पारेको इतिहासकारहरूको दाबी छ। चार सय वर्षअघि आम्स्टर्डाममा सुरु गरिएको शेयर बजार आज विश्व आर्थिक प्रगतिको मेरुदण्डजस्तै बनेको छ। अमेरिकाको वॉल स्ट्रिट, लन्डन स्टक एक्सचेन्ज, टोकियो स्टक एक्सचेन्ज र भारतीय नेशनल स्टक एक्सचेन्ज जस्ता ठूला बजारहरू यही अवधारणाबाट जन्मिएका हुन्।

सन् १६०२ मा सुरु भएको पहिलो शेयर बजारले मानव सभ्यतालाई मात्र आर्थिक रूपमा परिवर्तित गरेन, यसले सामाजिक र राजनीतिक रूपमा पनि ठूलो रेखाङ्कन गर्‍यो। सर्वसाधारणलाई पूँजी लगानी र व्यावसायिक नाफाको मुख्य धारमा प्रवेश गराएर VOCले इतिहासमा आफ्नो अनौठो छाप छाड्यो।

आजको डिजिटल युगमा शेयर बजार अनलाइन प्रणालीमा रूपान्तरण भयो। मोबाइल एपमार्फत केही सेकेन्डमै विश्वभरका बजारमा कारोबार गर्न सकिन्छ। तर यसको प्रारम्भिक बीउ पुरानो युगमा आम्स्टर्डामको एउटा बजारले रोपिदिएको थियो। १६०२ मा सुरु गरिएको यो प्रयास आजको विश्व अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड बनेको छ।